Ekrany i surrealizm traumatyczny

Fragment rozdziału poświęconego Ernie Rosenstein z książki Surrealizm, realizm, marksizm. Sztuka i lewica komunistyczna w Polsce w latach 1944–1948, która ukazała się w 2021 roku nakładem IBL w Warszawie.

Dorota Jarecka  
a zgodą autorki

Za życia Erny Rosenstein rozegrały się kluczowe wydarzenia XX wieku: powstanie nowego porządku politycznego po traktacie w Wersalu, emancypacja kobiet i rozwój ruchu socjalistycznego, a także załamanie się demokracji parlamentarnych, zwrot w stronę totalitaryzmu, wybuch II wojny światowej i Zagłada. Artystka zaburzała temporalność historyczną, wytwarzając w swych obrazach „czas mowy” [1]. Konfigurowała związek między ich tytułami a warstwą przedstawieniową, tak by wskazać na obecność innego, widza, uczestnika lub świadka, ustanawiała wspólnotę komunikacyjną, w której możliwe jest mediowanie pamięci.

W okresie okupacji niemieckiej była, w planie biopolityki nazistowskiej, jednostką postawioną poza prawem i wyłączoną ze wspólnoty ludzkiej. Jednostka taka, którą Giorgio Agamben określa jako homo sacer, nie może sobą rozporządzać, jest napiętnowana jako obca, codziennie wystawiona na ryzyko utraty życia [2]. W sztuce, której idiom wykształcał się po 1945 roku, a którego pełnym sformułowaniem jest obraz Ekrany (1951), Rosenstein potrafiła zaprzeczać jawnej i ukrytej władzy biopolityki. Znosiła granicę między dziełem a świadectwem, tworzyła język mniejszościowy, parodystyczny i surrealistyczny. Zagładę ujmowała jako kataklizm, a jednocześnie lokowała ją tam, gdzie powinna się znaleźć — w centrum europejskiej kultury. Ekrany, w których powraca pamięć o zamordowanych w Zagładzie rodzicach lub obraz rodziców malowany przeciwko Zagładzie, to odpowiedź na „doświadczenie graniczne” [3]. Za Michałem Głowińskim określić go można jako „wielkie zderzenie”. Zagłada bowiem „na swój sposób zderzała się z językiem — w istocie niezależnie od tego, jaki był to język” [4]. W Ekranach, które określam jako surrealizm traumatyczny, Rosenstein związała ze sobą nieświadomość i pragnienie, realność i jej krytykę, zapis procesu artystycznego i metaobraz.

Kluczowe dekady

Urodziła się w 1913 roku we Lwowie. W Księdze Adresowej Stołeczno Królewskiego Miasta Lwowa z roku 1916 pod nazwiskiem Maksymilian Rosenstein — radca sądowy, znajduje się adres Chmielowskiego 3 (obecnie Hlibova 3). Dom, w którym mieszkała jako dziecko, ma fantazyjną dekorację sztukatorską, stoi na ulicy ocienionej drzewami. W pobliżu znajduje się park na górze Arsenałowej i elegancki prospekt Szewczenki (dawniej Akademicka). Rosenstein miała pięć lat, gdy Polska jako niepodległy byt pojawiła się na mapie Europy. Jej najwcześniejsze wspomnienia pochodziły z freblówki (postępowego przedszkola) we Lwowie i podróży na południe Europy z rodzicami, podczas której zgubiła się w jednym z kurortów [5]. Zaangażowała się w ruch komunistyczny jako uczennica gimnazjum w Krakowie, dokąd rodzina przeniosła się po I wojnie światowej. W 1932 roku, po maturze, pojechała na studia do Wiednia. Motywem wyjazdu podawanym w relacjach autobiograficznych była chęć rodziców, by oderwać ją od nielegalnej działalności [6]. Jednak, sytuując datę złożenia świadectwa dojrzałości przez Rosenstein w kontekście historycznym, trudno nie dostrzec, że był to pełen napięcia okres na wyższych uczelniach. Rosenstein wywodziła się z żydowskiego środowiska kulturowego, a w latach 30. XX w Polsce pogłębiał się antysemityzm i nacjonalizm [7]. W 1931 roku na uniwersytetach (Wilno, Lwów, Warszawa, Kraków) miały miejsce wystąpienia antyżydowskie, inspirowane przez organizacje związane z Obozem Wielkiej Polski, domagające się wprowadzenia numerus clausus. W listopadzie 1931 roku w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie endeccy studenci wyrzucili z zajęć studentów Żydów, doszło do pobicia jednego ze studentów, inny został zrzucony ze schodów [8]. W 1932 roku profesorowie ASP ocenzurowali wystawę końcoworoczną, zarzucając studentom propagandę komunistyczną. Z protestów przeciw cenzurze rodzi się Grupa Krakowska, lewicowe, transnarodowe ugrupowanie artystyczne aktywne w latach 30 [9]. Była to grupa, z którą utożsamiała się później Rosenstein.

Decyzja związana ze studiami w Wiedniu została podjęta w pośpiechu, Rosenstein przyjechała tam za późno, by zdawać do regularnej Akademii Sztuk Pięknych; została przyjęta na Wiener Frauenakademie. Nawiązała nielegalne kontakty; działała w komunistycznym związku młodzieży. Spędziła tam rok akademicki 1932/1933 i część roku 1933/1934. Z Wiedniem miała liczne wcześniejsze powiązania. Tutaj w latach 20. studiował jej starszy brat Nacek (Paweł Narcyz Rosenstein-Rodan), który po ukończeniu studiów ekonomicznych, w początku lat 30. przeniósł się do Londynu. W Wiedniu (do Anschlussu) mieszkał brat matki Zygmunt Schrager, przedsiębiorca budowlany. Wedle relacji syna artystki Adama Sandauera „szukając miejsca dla większych inwestycji, z Krakowa przeniósł się do Warszawy, a potem do Wiednia, gdzie korzystając z boomu ekonomicznego po I wojnie światowej, wznosił kamienicę za kamienicą” [10]. W 1933 roku w Austrii doszło do faszystowskiego przewrotu, w lutym 1934 roku w Wiedniu wybuchło powstanie robotników. Nie kończąc drugiego roku studiów w 1934 roku, Rosenstein powróciła do Krakowa i zapisała się na Akademię Sztuk Pięknych.

Studiowała na ASP w latach akademickich 1934/1935 i 1935/1936 oraz 1936/1937. W zbiorach Biblioteki Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie zachowała się jej akwaforta z okresu studiów przedstawiająca wiejski pejzaż [11]. W 1934 roku została współzałożycielką, wraz z kolegami z roku Bogumiłą Zbirożanką i Ludwikiem Klimkiem, komórki Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej [12]. Poznała artystów z Grupy Krakowskiej, powiązanej przez Jonasza Sterna i Henryka Wicińskiego z KPP. Najbliżej zaprzyjaźniła się z Saszą Blonderem i Bertą Grünberg. Weszła w krąg Teatru Cricot, Domu Plastyków na Łobzowskiej oraz aktywności plastycznej i popularyzatorskiej związanej z ruchem robotniczym.

Nie była uznawana za obiecującą studentkę. Oto oceny wpisane pod datą 5 marca 1935 roku po zakończeniu pierwszego semestru: „Rysunek (studium aktu) — niedostateczny [podpis] Jarocki, Rzeźba — niedostateczny [podpis] Dunikowski, Rysunek wieczorny — niedostateczny [podpis] Sichulski”. Dobre i bardzo dobre oceny otrzymywała przez pierwsze dwa lata studiów z historii sztuki u dr. Kleina. Dopiero na trzecim roku (1936/1937) Wojciech Weiss wystawił jej z malarstwa ocenę bardzo dobrą [13]. Nie była też studentką posłuszną, brała raz udział w „napaści na wykładowcę”. W 1937 roku należała do grupy studentów, którzy zaprotestowali przeciw formie i treści prowadzenia zajęć przez Marcina Samlickiego. Profesor ten w czasie zajęć ośmieszał nurty sztuki współczesnej za pomocą wzgardliwych sformułowań [14]. W maju 1937 roku Zarząd Bratniej Pomocy Studentów ASP sformułował następujący donos do Rektoratu:

W związku z akcją pewnej grupy kolegów na terenie Akademii Zarząd Bratniej Pomocy dopatruje się w postępowaniu kolegów destrukcyjnej działalności, zmierzającej w prostej linii do zanarchizowania stosunków na naszej uczelni.

Akcja jest prowadzona planowo i da się określić jako powtarzające się napaści na wykładowcę […]. Takie było znane wystąpienie jednego ze studentów na terenie wystawy w Warszawie [15], takie jest wystąpienie tej samej grupy kolegów na sobotnim seminarium […] Koledzy ci, podjudzani przez głównych inspiratorów (Rosensteinówną i Zwillichów), zaatakowali wtedy prof. Samlickiego z wyraźnym zamiarem ośmieszenia jego osoby i sposobu wykładania przedmiotu. Koledzy ci, zdaniem Zarządu, są ślepym narzędziem podjudzaczy Żydów i dlatego ci ostatni winni ponieść za owe napaści odpowiedzialności […][16].

Po tym donosie prof. Jarocki zawiadomił władze uczelni, że w Akademii działa „jaczejka komunistyczna”. Zaliczył do niej m.in. Ernę Rosenstein [17]. W archiwum ASP pozostał protokół jej przesłuchania w sprawie zajść na zajęciach prof. Samlickiego [18].

 ..........

......to tylko fragment  książki Doroty Jareckiej p.t. Surealizm, realizm. marksizm. Sztuka i lewica komunistyczna w Polsce w latach 1944-1948